کارشناسان می‌گویند آنچه در حال وقوع است، از یک «اختلاف تجاری» فراتر رفته و به سمت یک «جنگ تجاری ساختاری» می‌رود؛ جنگی که نه‌فقط بر تعرفه‌ها، بلکه بر اصول تجارت آزاد، نهادهای بین‌المللی و اعتماد بین کشورها اثر می‌گذارد.
در روز ۱۳ فروردین/ دوم آوریل ۲۰۲۵، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا، در یک سخنرانی جنجالی در باغ رز کاخ سفید، از بسته‌ای جدید و گسترده از تعرفه‌ها علیه تقریباً همه کشورهای جهان پرده برداشت. این تصمیم ناگهانی – که هم شامل تعرفه‌های عمومی (پوششی) ۱۰ درصدی بر تمامی واردات و هم شامل تعرفه‌های خاص تا ۴۹ درصد علیه برخی کشورها می‌شود – به گفته‌ی ترامپ، گامی برای «احیای صنعت آمریکا» و پایان دادن به آن چیزی است که او آن را «دهه‌ها غارت اقتصاد آمریکا» توصیف کرده است.
این اقدام که از سوی برخی تحلیلگران بزرگ‌ترین تحول تجاری قرن لقب گرفته، نه‌تنها روابط آمریکا با متحدانش را به شدت متزلزل کرده، بلکه بازارهای مالی جهانی را نیز با شوک‌های شدیدی مواجه ساخته است.
تعرفه چیست و چگونه کار می‌کند؟
تعرفه گمرکی یا «مالیات واردات»، هزینه‌ای است که دولت‌ها برای کالاهای وارداتی از کشورهای دیگر وضع می‌کنند. هدف از اعمال تعرفه‌ها می‌تواند متنوع باشد: از حمایت از صنایع داخلی گرفته تا مقابله با عدم توازن تجاری یا مجازات کشورهایی که از نظر سیاسی یا اقتصادی با دولت واردکننده اختلاف دارند.
در حالت عادی، افزایش تعرفه باعث می‌شود قیمت کالاهای وارداتی بالا رود. این مسئله به نوبه‌ی خود دو پیامد اصلی دارد:
- کالاهای وارداتی گران‌تر می‌شوند و مصرف‌کننده داخلی فشار قیمتی بیشتری احساس می‌کند.
- تولیدکنندگان داخلی، در غیاب رقابت خارجی، مزیت نسبی پیدا می‌کنند.
با این حال، در اقتصاد جهانی‌شده‌ی امروز که زنجیره‌های تأمین کالا در سرتاسر دنیا گسترده‌اند، افزایش ناگهانی تعرفه می‌تواند پیامدهای پیچیده، بعضاً پیش‌بینی‌ناپذیر، داشته باشد.
جزئیات بسته تعرفه‌ای ترامپ چیست؟
بر اساس آنچه در فرمان اجرایی ترامپ آمده است، این بسته شامل دو نوع تعرفه است:
- تعرفه عمومی ۱۰ درصد بر تمام واردات به آمریکا، بدون در نظر گرفتن مبدأ.
- تعرفه‌های ویژه (بین ۲۰ درصد تا ۴۹ درصد) برای کشورهایی که به‌زعم دولت آمریکا، موانع تجاری بیشتری در برابر کالاهای آمریکایی ایجاد کرده‌اند یا دارای مازاد تجاری قابل توجهی با آمریکا هستند.
برای مثال:
اتحادیه اروپا با تعرفه‌ای ویژه ۲۰ درصد روبه‌رو شده است.
کشورهای آسیای جنوب‌شرقی مانند کامبوج (۴۹ درصد)، لائوس (۴۸ درصد) و میانمار (۴۴ درصد) هدف بیشترین تعرفه‌ها قرار گرفته‌اند.
روسیه از این فهرست مستثنا شده است، زیرا طبق گفته کاخ سفید، تحریم‌های فعلی، «پیش از این هرگونه تجارت مؤثری را با روسیه مسدود کرده‌اند».
منطق ترامپ چیست؟
دونالد ترامپ در سخنرانی‌اش گفت:
۵۰ سال است که مالیات‌دهندگان آمریکایی قربانی سوءاستفاده‌های تجاری بوده‌اند. امروز این روند متوقف می‌شود. این روز، روز آزادی است.
او معتقد است که کشورهای دیگر با وضع موانع تجاری، تعرفه‌های بالا، یارانه‌های پنهان و مقررات سخت‌گیرانه، مانع ورود محصولات آمریکایی به بازارهای خود می‌شوند؛ اما در عین حال کالاهای خود را به‌راحتی وارد بازار آمریکا می‌کنند. به همین دلیل، به‌زعم او، «تعرفه‌های متقابل» تنها ابزاری هستند که می‌توانند توازن ایجاد کنند.
ترامپ همچنین بر این باور است که با اعمال تعرفه‌ها، واردات کاهش می‌یابد، سرمایه‌گذاری در تولید داخلی افزایش می‌یابد، کارخانه‌ها به خاک آمریکا بازمی‌گردند، و اشتغال رونق می‌گیرد. به تعبیر خودش:
دوران تسلیم اقتصادی آمریکا به پایان رسیده است. اکنون وارد دوران طلایی رشد صنعتی می‌شویم.
اقتصاددانان چه می‌گویند؟
اکثریت قریب به اتفاق اقتصاددانان نسبت به این تصمیم هشدار داده‌اند. از دیدگاه آن‌ها، این سیاست ممکن است در کوتاه‌مدت ظاهراً به نفع صنایع خاص باشد، اما در بلندمدت به کل اقتصاد – حتی خود آمریکا – آسیب خواهد رساند.
برخی پیامدهای احتمالی:
افزایش تورم: شرکت‌های واردکننده آمریکایی تعرفه‌ها را به مصرف‌کننده منتقل می‌کنند. نتیجه؟ گرانی کالاهای مصرفی.
کاهش صادرات: کشورهایی که هدف تعرفه قرار گرفته‌اند، احتمالاً با وضع تعرفه‌های تلافی‌جویانه پاسخ می‌دهند.
کاهش تولید جهانی: اختلال در زنجیره تأمین جهانی به رکود و بیکاری در بسیاری از کشورها – حتی آمریکا – منجر می‌شود.
مؤسسه فیچ اعلام کرده که نرخ تعرفه میانگین در آمریکا از ۲,۵ درصد (در سال ۲۰۲۴) به حدود ۲۲ درصد افزایش یافته؛ رقمی بی‌سابقه در ۱۱۵ سال اخیر.
بازارها چگونه واکنش نشان دادند؟
بلافاصله پس از اعلام بسته تعرفه‌ای:
شاخص‌های آتی بورس آمریکا تا ۳ درصد سقوط کردند.
بورس توکیو ۲,۸ درصد افت داشت.
قیمت نفت بیش از دو دلار در هر بشکه کاهش یافت.
ارزش دلار در برابر یورو و ین کاهش یافت.
استفن اینس، تحلیلگر ارشد SPI Asset Management، گفت:
نه‌تنها مقیاس، بلکه سرعت اجرای این تعرفه‌ها، یک شوک کلان تمام‌عیار برای اقتصاد جهانی است.
واکنش‌های جهانی: از سردرگمی تا تهدید به مقابله
اتحادیه اروپا این تصمیم را به‌شدت محکوم کرده است. اورزولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، گفت:
این تعرفه‌ها ضربه‌ای جدی به اقتصاد جهانی است و به اقشار آسیب‌پذیر بیش از همه لطمه می‌زند.
در حالی‌که برخی اعضای پارلمان اروپا خواستار اعمال مالیات بر خدمات دیجیتال شرکت‌های آمریکایی (مانند گوگل، نتفلیکس و آمازون) شده‌اند، مقامات اتحادیه ترجیح داده‌اند فعلاً به مذاکره پایبند بمانند.
بریتانیا، ایتالیا، ژاپن و استرالیا نیز واکنش‌های نسبتاً معتدل‌تری داشته‌اند و از «خویشتن‌داری» و «تحلیل دقیق آثار اقتصادی» سخن گفته‌اند. برخی مانند کره جنوبی گفته‌اند که به‌جای انتقام‌گیری، به دنبال «کاهش خسارت برای صنایع داخلی» خواهند بود.
چین اما موضع قاطع‌تری اتخاذ کرده و وعده داده «به‌شدت و قاطعانه» از منافع اقتصادی خود دفاع کند. البته هنوز مشخص نیست که اقدامات مشخص چین چه خواهد بود.
پرسش ۲۰ میلیون دلاری: آیا این یک جنگ تجاری واقعی است؟
کارشناسان می‌گویند آنچه در حال وقوع است، از یک «اختلاف تجاری» فراتر رفته و به سمت یک «جنگ تجاری ساختاری» می‌رود؛ جنگی که نه‌فقط بر تعرفه‌ها، بلکه بر اصول تجارت آزاد، نهادهای بین‌المللی و اعتماد بین کشورها اثر می‌گذارد.
ماتیو ویلا، تحلیلگر ارشد مؤسسه مطالعات سیاسی ایتالیا، می‌گوید:
اگر اتحادیه اروپا واکنش نشان ندهد، این پیام را به ترامپ می‌فرستد که می‌تواند بدون هزینه فشار وارد کند. اگر واکنش شدید نشان دهد، جنگ تجاری تشدید می‌شود. هر دو سناریو خطرناک‌اند.
سازمان‌های بین‌المللی در سکوت یا شوک؟
در مواجهه با چنین اقدام گسترده‌ای از سوی ایالات متحده، بسیاری از تحلیلگران منتظر واکنش نهادهایی مانند سازمان تجارت جهانی (WTO) بودند. این سازمان که مأموریتش تنظیم قواعد منصفانه و چندجانبه تجارت جهانی است، هنوز واکنشی رسمی به بسته تعرفه‌ای ترامپ نشان نداده است. با این حال، کارشناسان معتقدند که اساس نظام تجارت آزاد جهانی اکنون بیش از هر زمان دیگری در معرض تهدید قرار گرفته است.
در صورت ادامه این روند، بعید نیست که کشورها به‌طور یک‌جانبه یا دوجانبه با یکدیگر وارد تعاملات تجاری شوند و سازمان‌هایی مانند سازمان تجارت جهانی عملاً کارکرد خود را از دست بدهند. برخی کشورها، از جمله برزیل، حتی از ارائه شکایت رسمی علیه تعرفه‌های آمریکا به سازمان تجارت جهانی خبر داده‌اند، هرچند روند حل‌وفصل این دعاوی سال‌ها به طول می‌انجامد.
نقش چین در معادله: فرصت یا تهدید؟
در حالی‌که آمریکا در حال قطع پیوندهای اقتصادی با بسیاری از شرکای قدیمی خود است، چین سعی دارد از این خلاء استفاده کند. رسانه‌های رسمی پکن گزارش داده‌اند که چین در حال مذاکره با چندین کشور آسیایی و آفریقایی برای امضای توافق‌نامه‌های تجارت آزاد دوجانبه است و قصد دارد خود را به عنوان رهبر جدید نظم تجاری چندجانبه معرفی کند.
اما موضع چین نسبت به آمریکا همچنان خصمانه و محتاط است. مقامات چینی هشدار داده‌اند که اگر تعرفه‌ها باقی بمانند، ممکن است صادرات مواد معدنی نایاب مورد استفاده در صنایع پیشرفته (مانند باتری خودروهای الکتریکی) به آمریکا را محدود کنند.
در عین حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که تشدید تقابل تجاری میان واشنگتن و پکن، به‌ویژه در حوزه فن‌آوری و انرژی، می‌تواند به نوعی «جنگ سرد اقتصادی» میان دو ابرقدرت منجر شود.
چه بر سر مصرف‌کننده آمریکایی خواهد آمد؟
شاید بزرگ‌ترین تضاد در سیاست ترامپ این باشد که با وجود هدف اعلامی «تقویت تولید داخلی»، بار اصلی این تصمیم‌ها را مصرف‌کنندگان آمریکایی به دوش خواهند کشید. از خودرو و لوازم خانگی گرفته تا غذا، دارو و پوشاک، قیمت‌ها در آمریکا با افزایش چشمگیر مواجه خواهند شد.
مؤسسه بروکینگز پیش‌بینی کرده که در صورت برقرار ماندن تعرفه‌ها، خانوارهای آمریکایی با افزایش ۸ تا ۱۲ درصدی در هزینه‌های روزمره خود مواجه خواهند شد. این روند می‌تواند در کنار فشارهای تورمی موجود، منجر به کاهش تقاضای داخلی، افزایش بدهی خانوارها و حتی رکود اقتصادی در سطح ملی شود.
تجربه دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ چه می‌گوید؟
این نخستین بار نیست که دونالد ترامپ از ابزار تعرفه برای پیاده‌سازی اهداف سیاسی و اقتصادی‌اش استفاده می‌کند. در دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش (۲۰۱۷–۲۰۲۱)، او تعرفه‌هایی علیه چین، اتحادیه اروپا، کانادا و مکزیک اعمال کرده بود. هرچند برخی صنایع خاص، مانند فولاد و آلومینیوم، از آن سیاست‌ها منتفع شدند، اما مطالعات متعدد نشان دادند که در مجموع، تعرفه‌ها نه‌تنها رشد اشتغال را تقویت نکردند، بلکه منجر به رشد قیمت‌ها، کاهش صادرات، و نارضایتی گسترده مصرف‌کنندگان شدند.
تفاوت اکنون در دامنه و شدت اقدامات است. اگر در گذشته تمرکز ترامپ روی چند کشور و چند صنعت خاص بود، این بار با رویکردی فراگیر و جهانی روبه‌رو هستیم.
در افق چه می‌بینیم؟ سناریوهای ممکن
اکنون که بسته تعرفه‌ای به اجرا گذاشته شده، آینده تجارت جهانی ممکن است با چند سناریوی مختلف پیش برود:
سناریوی مذاکره: اگر کشورهای آسیب‌دیده (به‌ویژه اعضای اتحادیه اروپا و چین) بتوانند با آمریکا وارد گفت‌وگو شوند و امتیازاتی در قالب واردات گاز، محصولات کشاورزی یا خدمات ارائه دهند، ممکن است ترامپ به‌صورت موقت از بخشی از تعرفه‌ها صرف‌نظر کند.
سناریوی جنگ تجاری تمام‌عیار: اگر واکنش‌ها تند و تلافی‌جویانه باشد، زنجیره‌ای از اقدامات متقابل آغاز خواهد شد که می‌تواند به فروپاشی نظم تجارت چندجانبه منجر شود.
سناریوی انزواگرایی آمریکایی: در صورت اصرار دولت آمریکا بر ادامه سیاست‌های تعرفه‌ای، ایالات متحده ممکن است خود را به‌تدریج از اقتصاد جهانی منزوی کند. این سناریو، علی‌رغم شعارهای استقلال اقتصادی، پیامدهایی منفی در حوزه فن‌آوری، سرمایه‌گذاری و اشتغال خواهد داشت.
