تقریبا ۵۰ سال پیش، در ۱۱ سپتامبر ۱۹۷۳ یک کودتای نظامی با حمایت ایالات متحده به تجربه سوسیالیسم در شیلی – و زندگی رییس جمهوری سالوادور آلنده- پایان داد. در آن زمان، یک غول آمریکایی مخابرات به نام آی تی تی (ITT) نقشی اخلال گرانه در بی ثبات سازی دولت داشت. این غول زمینه را برای غول های کنونی سیلیکون ولی آماده کرد.
نویسنده Evgeny Morozov برگردان شهباز نخعي
دو هفته پس از ازبین بردن سالوادور آلنده و دموکراسی شیلی توسط کودتای خونین آگوستو پینوشه، نیویورک تایمز در اواخر شب یک تماس تلفنی ناشناس دریافت کرد. فردی که تلفن کرده بود می گفت: «یادداشت کنید چون تکرار نمی کنم». در آن پایان سپتامبر ۱۹۷۳، چیزی بی سابقه در حال رخ دادن بود: «تا ۱۵ دقیقه دیگر بمبی در ساختمان شرکت بین المللی تلفن و تلگراف (ITT) منفجر خواهد شد». هدف این بمب گذاری برحسب تصادف انتخاب نشده بود: «این کار برای انتقام گرفتن از جنایات ارتکابی ITT علیه شیلی است (۱)».
در آن زمان این غول فناوری به صورت یک مجتمع رو به رشد همه جانبه در میان بزرگ ترین چند ملیتی های دنیا درآمده بود. در هیئت مدیره شاخص آن، یک مدیر پیشین «آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا» (CIA) و یک رییس پیشین بانک جهانی حضور داشت. این ترکیبی مطلوب برای به پیش راندن یکی از بزرگ ترین پیمانکران ارتش آمریکا درمیان اصلی ترین بهره بران از جنگ ویتنام بود. این شرکت با تفاخر موقعیت خود در مجتمع نظامی- صنعتی را شرح می داد و در یک تبلیغ برای دستگاه های دید در شب خود می گفت: «برای دیدن در تاریکی، به سراغ ITT بیائید. شب دیگر متعلق به چریک ها نیست». این تبلیغ در سال ۱۹۶۷ پخش شد که سالی بود که ارنستو «چه» گِوِرا در بولیوی به قتل رسید. برای شرکت بخاطر نان صنعتی تولید شده توسط یکی از شعبه های آن، فراخوان تحریم داده شد و یکی از روزنامه های چپ تیتر زد: «خرید نان مثل خرید بمب از ITT در ویتنام است». حروف مخفف شرکت ITT به عنوان مخفف «امپریالیسم، خیانت، ترور» (Imperialism, Treason, Terror) در مجامع مبارز رواج یافت. اما از اینجا تا بمب گذاشتن در مرکز منهتن...
سرانجام بمب در ساعت ۵ و ۴۰ دقیقه صبح در شماره ۴۳۷ خیابان مدیسون، مرکز شعبه آمریکای لاتین ITT منفجر شد. این سومین حمله علیه شرکت چند ملیتی در کمتر از دو هفته بود. پیش از آن هم حملات دیگری در رُم و زوریخ انجام شده و این تازه آغاز ماجرا بود...
به خلاف تکلش(techlash) – مفهومی برای تشریح دشمنی ای شدید با سیلیکون ولی - ، اقدامات انجام شده علیه ITT در سال ۱۹۷۳ بیش از توییت های سرزنش کننده، خسارت آفرین بود. برای مخالفان، ITT نه تنها تجسم سرمایه داری چند ملیتی، بلکه یک قدرت خودمختار بود که سیاست خارجی، دستگاه جاسوسی و حتی کارکنان سیاسی خاص خود را داشت. گروه هایی از نظامیان، مزدوران، دیپلومات ها و روزنامه نگاران برنده جایزه پولیتزر تبدیل شده به مسئول روابط عمومی برای آن کار می کردند. به نظر می آمد که آی تی تی همه ابزارهای یک قدرت حکومتی را دارد. به این خاطر، عنوان کتابی که در سال ۱۹۷۳ درباره آن منتشر شد «حکومت مستقل» بود(۲).
وکیل جوانی به نام فیدل کاسترو
اتهام های فنی- سلطه گری ای که امروز بر سر و روی غول های سیلیکون ولی می بارد (۳)، افشاگر این است که این غول ها مانند اربابان قرون وسطی درباره سرنوشت کاربران خود تصمیم می گیرند، امری که درواقع زخم های نیم قرن پیش را باز می کند. حتی یک اثر خودستایانه ITT که در آغاز سال های دهه ۱۹۸۰ منتشر شد (۴)، تصویری ارباب گونه از آن ترسیم و خوانندگان را – ازهمان صفحه اول- به «اروپای قرون وسطی در سال های ۱۲۰۰» رجوع می داد تا عملکرد این شرکت چند ملیتی را در «زمینه ای فنودالی» قرار دهد. البته این مقایسه ای بی اساس نیست، اما یک خطای تحلیلی بزرگ دارد که همه حکومت ها شبیه یکدیگر نیستند و همه نیز روابطی یکسان با غول های فناوری برقرار نمی کنند. این درحالی است که کافی است تاریخ ITT بررسی شود تا مشخص گردد که تبدیل یک شرکت عادی خدمات رسانی تلفنی به یک غول جهانی نتیجه مستقیم سلطه نظامی، مالی و فناوری اِعمال شده توسط فقط یک کشور بوده است. نه ITT و نه غول های سیلیکون ولی، بدون حمایت بی قید و شرط ایالات متحده هرگز نمی توانستند به رشدی چنین پدیده وار دست یابند.
برادران هرمان و ساسنتس بهن در سال ۱۹۲۰ ITT را در نیویورک بنیان گذاردند. در آغاز از این موسسه به عنوان ابزاری برای مدیریت تأسیسات تلفنی ای که در پورتوریکو و کوبا داشتند استفاده می کردند. آنها که در سن- توماس (ویرجین آیلند کنونی) به دنیا آمده بودند، منطقه کاراییب را به خوبی می شناختند و می خواستند سرمایه های آمریکایی را به آنجا بکشانند. برادران بهن یک ثروت خانوادگی کوچک و به ویژه بلندپروازی هایی حریصانه داشتند. پیش از مستقر شدن در پورتوریکو، آنها چند سال در وال استریت کار کرده و در انجا با جی پی مورگان و آنچه که بعدا تبدیل به سیتی بانک شد روابطی ثمربخش ایجاد کرده بودند.
در طول سال های دهه ۱۹۲۰، ITT در مکزیک، اوروگوئه، برزیل، شیلی، آرژانتین و اسپانیا مستقر شد. در ۱۹۲۹، دو سوم تلفن و نیمی از تلگراف های آمریکای لاتین در اختیار ITT بود (۵). منشأ این گسترش درخشان وام هایی بود که برادران بهن بخاطر داشتن روابط با وال استریت به دست آورده بودند. این امر همزمان با تلاش ایالات متحده که به عنوان ابرقدرت جهانی درحال رشد بود، و سعی می کرد در سر راه منافع انگلستان در آمریکای لاتین مانع ایجاد کند رخ داد. چنان که الیهو روت، وزیر جنگ پیشین دربرابر یک کمیته کنگره در سال ۱۹۲۱ اذعان کرده بود: «برای در دست گرفتن کنترل مخابرات در آمریکای جنوبی، مبارزه ای تا سرحد مرگ جریان دارد». ایالات متحده بدون آن که تعجب برانگیزد، با کمک ITT در این مبارزه برنده شد. بنابر یک صورت جلسه جالب منتشر شده در سال ۱۹۳۰، شرکت برادران بهن «در مدت ۹ سال بیش از مجموع همه دولت های دیگر در طول نیم قرن، برای درهم شکستن انحصار در مخابرات بین المللی کار کرد (۶)». این همان چیزی بود که بعدها باعث شد کسانی که ITT را مخفف «امپریالیسم» می خواندند کاملا اشتباه نکرده باشند.
در مجموع، جنگ تسخیر بازار بی وقفه ادامه یافت. بسیاری از کشورهای آمریکای جنوبی، برای جلب نظر مساعد واشنگتن، برای ITT فرش قرمز گستردند و حتی آن را از تعهدات سنگینی که معمولا برای عاملان خارجی می طلبیدند مانند سرمایه گذاری در زیرساخت ها یا خودداری از افزایش یک جانبه تعرفه ها، معاف کردند. تنها در دوران جنگ جهانی دوم بود که روابط بین ITT و واشنگتن شروع به ایجاد نگرانی در برخی از کشورها کرد.
نخستین نگرانی درمورد امنیت مخابرات و نگرانی دیگر درباره بالاگرفتن ملی گرایی اقتصادی بود. افراد اثرگذاری مانند خوآن پرون در آرژانتین یا فرانسیسکو فرانکو در اسپانیا، ITT را از کشور خود بیرون کردند ولی این کار برایشان به بهای پرداخت خسارت هایی گزاف تمام شد.
ITT که در این حین به صورت تأمین کننده مهم نیازهای دفاعی آمریکا درآمده بود، می دانست که دورانش به عنوان عامل خطوط تلفن سپری شده، اما قصد داشت سهام خود را به بهترین قیمت بفروشد و در انتظار دریافت یک قیمت جالب توجه، مرغ تخم طلای خود را با بالا بردن تعرفه ها و مسدود کردن سرمایه گذاری ها تحت فشار قرار داد. این امر موجب شد که خدمات آن هم بی کیفیت و هم گران تر شود. مردم محلی خشمگین شدند، اما به نظر نمی آمد که بر ITT اثر داشته باشد. چه کسی جسارت این را داشت که یک موسسه آمریکایی تا این حد نیرومند را ملی کند ؟
مردی این جسارت را داشت. در سال های آغاز دهه ۱۹۵۰، یک وکیل جوان کوبایی ITT را به دادگاه کشاند و آن را متهم به عدم انجام تعهداتش کرد. دفتر وکالت او در این محاکمه برنده شد، اما فولخنسیو باتیستا، دیکتاتور آن زمان کوبا حکم دادگاه را نادیده گرفت. وکیل جوان فیدل کاسترو نام داشت. او هیچ گاه این تحقیر را فراموش نکرد. شعبه کوبای ITT یکی از نخستین موسسه های ملی شده پس از انقلاب کوبا در سال ۱۹۵۹ بود. این کار برای ITT یک سیلی و نشانه برگشتن بخت بود.
هنگامی که در سال ۱۹۶۲ فرماندار یکی از ایالت های برزیل کنترل یکی از شعبه های محلی آن را در دست گرفت، ITT به بسیج پیوندهای خود با واشنگتن علیه چیزی پرداخت که آن را بخشی از نتایج جنگ سرد می دانست – مفهومی که دو سال بعد بخاطر کودتای نظامی از نو رواج یافت. کارزار لابی گری ثمربخش بود، زیرا برزیل بخاطر اجبار به پرداخت یک غرامت خیلی گزاف برای شعبه ملی شده ITT تحقیر شد.
در سال های پایان دهه ۱۹۶۰، امپراتوری ITT سودهای سرشار به دست آمده از فروش دارایی ها در آمریکای لاتین را صرف خریدهای گوناگون، از جمله شرکت های بیمه، هتل و حتی یک شرکت اجاره خودرو کرد. بیشتر این موسسه ها محلی بودند و هیچ خطری از بابت ملی شدن آنها را تهدید نمی کرد. در سال های آغاز دهه ۱۹۷۰، تنها شبکه های تلفنی باقی مانده در دستان ITT در پورتوریکو - حیاط خلوت تاریخی آن - و نیز در شیلی بود که از سال ۱۹۲۷ در آن مستقر شده بود.
تعهدات ITT نسبت به حکومت سیلی پر از بی دقتی در تنظیم قراردادی بود که به طور عمدی به نفع آن نوشته شده بود (۷). در سال های دهه ۱۹۶۰، دولت ادواردو فِرِی، یک دموکرات مسیحی انتخاب شده در سال ۱۹۶۴، کوشید مشکل را بدون براه افتادن امواج مخالفت، با توسل به برنامه ای که در آن بازخرید تدریجی سهام شعبه محلی ITT پیش بینی شده بود حل کند. اما برای مخالفان او این برنامه خلی کم و خیلی [دیر] بود. آلنده سوسیالیست در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۹۷۰ با وعده ملی کردن ITT ، جایگزینی مدیران آن با مهندسان و گسترش دادن شبکه به فقیرترین مناطق کشور به پیروزی دست یافت.
ITT حتی پیش از سال ۱۹۷۰ از پیروزی آلنده در انتخابات ریاست جمهوری بیم داشت. ۶ سال پیش از آن، جان مک کن، یکی از اعضای هیئت مدیره آن که پیشتر مدیر سازمان «سیا» بود، همه توان خود را به کار گرفته بود تا از انتخاب آلنده سوسیالیست جلوگیری کند. چندماه پیش از انتخابات سال ۱۹۷۰، ITT با «سیا» تماس گرفت و به آن پیشنهاد پرداخت پول برای ایجاد مانع در سر راه پیروزی محتمل چپ را داد. «سیا» این پیشنهاد را رد کرد زیرا هرگز به پول نیاز نداشت. با این حال، آی تی تی ناامید نشد و سخاوتمندانه به مخالفان آلنده کمک کرد.
پس از پیروزی غیرمترقبه آلنده، این «سیا» بود که با آی تی تی تماس گرفت تا بپرسد آیا می تواند به حکومت شیلی فشار وارد کند و به عنوان مثال در تأمین قطعات یدکی یا کارکنان نگهداری شبکه اخلال نماید ؟ هدف «سیا» چنان که ریچارد نیکسون بیان کرد: «در مضیقه قرار دادن اقتصاد شیلی» بود تا نظامیان را وادارد که حتی پیش از آن که آلنده فرصت داشته باشد دوره ریاست جمهوری خود را آغاز کند، از سرباز خانه های خود بیرون بیایند.
بین جاسوسی و صرف پول
این راهبرد تداوم نیافت. آلنده وقتی به قدرت رسید ترجیح داد به جای ملی کردن ناگهان ITT ، با آن به گفتگو بپردازد. این درحالی بود که پایگاه های رأی او – از جمله سندیکاهای کارگران ITT - خواهان انجام اقداماتی رادیکال تر بودند. آلنده با صمیمیتی ساده دلانه از ITT خواست که درمورد وجود دستگاه های شنود در کاخ ریاست جمهوری بازرسی کند. در سپتامبر ۱۹۷۱، آلنده نظر خود را تغییر داد و خواست کنترل شعبه شیلی ITT را در دست بگیرد که مدیران آن برای کسب سودهای نامشروع از طریق ایجاد شرکت های صوری بازداشت شده بودند. ITT هم در مقابل کارزاری نیرومند در واشنگتن براه انداخت. با برقراری روابط خاص با هنری کیسنجر، انجام ۱۸ کار برای بی ثبات کردن رییس جمهوری شیلی در یک دوره ۶ ماهه را به او پیشنهاد کرد و فزون بر این همچنان به ترغیب «سیا» به تأمین مالی روزنامه اصلی اپوزیسیون «ال مرکوریو» پرداخت.
در شرکت، برخی شروع به طرح پرسش هایی کردند. مطبوعات توافق هایی بین مدیریت شرکت و اعضای دولت نیکسون را منتشر نموده و مجلس سنا را واداشتند که برای روشن شدن نفوذ ITT در سیاست خارجی آمریکا به تحقیق بپردازد (۸)، اما این تحقیق نتوانست مسئولان را زیر سئوال ببرد و هیچ کس در آن محکوم نشد. ۳ ماه بعد، آلنده درجریان کودتای پینوشه جان خود را از دست داد.
برای ITT ملی سازی ضربه خیلی سختی نبود: کمی پس از کودتا ITT ۱۲۵ میلیون دلار به عنوان غرامت از پینوشه و ۳۰ میلیون دلار هم از دولت نیکسون دریافت کرد.
به رغم – یا شاید به دلیل- گزارش بی نتیجه سنای آمریکا، سوء ظن ها درمورد نقش ITT در شیلی بی وقفه رشد یافت. از این رو، بی منطق نبود که موسسه چند ملیتی به صورت هدفی برای بسیاری از مبارزان درآید. ناشناسی که وجود بمب در مرکز ITT را به نیویورک تایمز خبر داده بود، خود را از گروه «ودر آندرگراند» (ٌWeather Undergound) معرفی کرده بود که یک سازمان مخفی چپ افراطی بود. در نهایت، این تبلیغات منفی حتی پورتوریکو، که کانون تاریخی ITT بود را هم تحت تأثیر قرار داد. در سال ۱۹۷۴، این منطقه تصمیم گرفت شعبه ITT را بخرد. غرامت سنگینی که پرداخت شد مردم را آرام نکرد و چندماه پس از انجام معامله دفتر مرکزی آن منفجر شد.
ITT در طول بخش بزرگی از موجودیت خود آزمایشگاه روشی از گسترش بود که به صورت سرمشق درآمد. این روش مبتنی بر داشتن روابط با وال استریت و پنتاگون بود. همچنین، این موسسه با دیدگاه جهان محور و سازماندهی چند ملیتی خود، پیشرو جهانی گری بود. اگرچه، وجوه اشتراک بین شعبه های متفاوت آن ناشی از شگردهای حسابداری متفاوت بود. مدیران آن که بیش از پیش فریفته سودهای کوتاه مدت و بالا رفتن نرخ سهام بودند، از سرمایه گذاری های بلند مدت در خدمات کلیدی غافل ماندند. در اینجا نیز، ITT از زمان خود جلوتر بود و بیشتر شرکت های دیگر آمریکایی از سال های دهه ۱۹۸۰ در مقابل چنین وسوسه ای مقاومت نکردند. ITT از سال های میانی دهه ۱۹۶۰ دست به مالی گرائی زد. در آن زمان، می توانست تعجب برانگیز به نظر برسد که یک ارائه کننده خدمات تلفنی که با دستگاه های دفاعی کار می کند، ترجیح دهد به جای سرمایه گذاری در پژوهش و توسعه، شرکت های بیمه را بخرد. مدیران ITT با ترغیب بانک لازارد، موفق شدند وال استریت را متقاعد کنند که نفعشان در راهبرد هوشمندانه داشتن فعالیت های متنوع است.
اما، خواست رشد مداوم و سریع آن، آغاز پایانش را رقم زد. این امر با بی علاقگی نسبت به پژوهش های طولانی مدت و پر هزینه ای رخ داد که در سیلیکون ولی صورت می گرفت. کودتای شیلی هم به صورتی غیرقابل برگشت برای چند دهه تصویرش را خراب کرد. به شکلی متناقض، نزدیکی ITT با حکومت آمریکا و وال استریت که در آغاز باعث پیشرفت آن شده بود، در نهایت موجب افولش شد. غول هاکنونی سیلیکون ولی، که آنها نیز در منگنه جاسوسی و صرف پول قرار گرفته اند، به نظر نمی آید که از این خطا درس گرفته باشند.
۱- Paul L. Montgomery, « ITT office here damaged by bomb », The New York Times, 29 septembre 1973. ۲- Anthony Sampson, The Sovereign State. The Secret History of ITT, Hodder and Stoughton, Londres, 1973.
۳- Cf. « Critique of techno-feudal reason », New Left Review, n° 133-134, Londres, janvier-avril 2022.
۴- Robert Sobel, ITT : The Management of Opportunity, Times Books, New York, 1982.
۵- Daniel R. Headrick, The Invisible Weapon. Telecommunications and International Politics. 1851-1945, Oxford University Press, 1991.
۶- Ludwell Denny, America Conquers Britain : A Record of Economic War, Alfred A. Knopf, New York, 1930.
۷- Cf. le chapitre consacré au Chili dans Eli M. Noam (sous la dir. de), Telecommunications in Latin America, Oxford University Press, 1998.
۸- Cf. les deux volumes du rapport sur les auditions conduites par le Sénat américain : « Multinational corporations and United States foreign policy », Government Printing Office, Washington, DC, 1974.
Evgeny Morozov
https://ir.mondediplo.com/squelettes/images/logo.svg