خدامراد فولادی: مارکس در یازده تز درباره ی فوئرباخ چه می گوید؟

برآمده از ومتکی بر تجربه ی دراز مدتی که در عمل به این جهان از طریق ِ اعمال ِ مفاهیم به مثابه ِ واسطه ها یا میانجی های کارکرد گرای اش با محیط و طبیعت ِ پیرامون کسب نموده، زنده گی و مناسبات ِ خود با طبیعت و با دیگر انسان ها تنظیم نماید و سر و سامان بخشد. کانت با چنین درک و برداشت و نگرشی از جهان و به جهان بر این باور بود که انسان یا سوژه ی عمل نمی تواند هیچگونه شناختی از درونه یا محتوای واقعی ِ دور از دسترس و دیدرس ِ شناخت از ابژه- طبیعت ِ پیرامون داشته باشد، جز آن که به عنوان ِ موجود ِ فاعل و عمل گرای ِ صاحب ِ اندیشه مفاهیم ِ ذهنی ِ گردآوری شده و بایگانی شده در حافظه را که درطول ِ هزاران سال فعالییت وتجربه اندوزی کسب نموده و در عمل نیز کارآمدی و کارسازی ِ شان را نشان داده اند و همچنان به بقای زنده گی و فعالییت ِ انسان کمک می کنند ادامه دهد ودرعین ِ حال انتظار ِ شناخت ِ واقعی ازطبیعت ِ درخودی که مستقل از او است و خود را فقط در مفاهیم و در ذهن جلوه گرمی سازد نداشته باشد. درواقع کانت با این دو انگاری( دوآلیسم) و جدا پنداری ِ مطلق ِ ذهنی از عینی یا به عبارت ِ دیگر استقلال ِ ذهن از عین و عین از ذهن که در استقلال ِ مفاهیم ِ پیشا تجربی ِ ذخیره شده در ذهن وحافظه بازنمود دارد، بر این باور بود که این ابژه( جهان و طبیعت) است که از طریق ِ یا با میانجی گری ِ مفهوم ها و مقوله ها با ذهنیت ِ انسان انطباق یافته یا جفت و جور می شود تا در فعالییت های عملی ِ سوژه و در عمل ِ معطوف به اراده ی او بار دیگر به حیطه ی تجربه درآیند. این یک ایده و درک ِ دوانگارانه( دوآلیستی) ِ ایده آلیستی و متا فیزیکی از سوژه و ابژه بود که در آن زمان میان ِ کانت وکانتی ها پیش از هگل و پیش از مارکس جریان داشت که تقدم ِ وجود را نه به عین و عینی( ماده و جهان ِ مادی) بلکه به ذهن و ذهنی می داد. دوآلیسمی که با چنین درک وبرداشتی ازپیشین و پسین ِ وجودی طبیعی بود که به وحدت ِ ارگانیک ِ دو وجود ِ متمایز ازهم و مرتبط از طریق ِ میانجی نیز اعتقادی نداشته و از این رو شناخت ِ سوژه ی انسانی از ابژه ی مادی و طبیعت را غیر ِ ممکن بداند. برعکس اما، هگل و شلینگ و به ویژه هگل معتقد به وحدت ِ ارگانیک ِ دو- سوژه ی شناسا و ابژه ی موضوع ِ شناخت – بودند. هگل با کشف ِ دیالکتیک نگاه ِ فلسفه و انسان را به جهان و شناخت ِ آن تغییر داد و جهان شناسی را یک گام ِ بزرگ و تعیین کننده به پیش برد، اگرچه دیالکتیک در همان چارچوب ِ ایده آلیسم ِ رازورانه روی سر باقی ماند و باید روی دوپا قرار می گرفت تا واقعی و حقیقی شود. با این همه هگل با دیالکتیک هم به جدایی ِ ذهنی و عینی پایان داد، هم به ناشناخت گرایی یا در واقع به ندانم گرایی ِ کانتی، وهم میان ِ ذهنی و عینی پیوند ِ ارگانیک برقرار نمود. چرا که دیالکتیک به دلیل ِ دینامیسم ِ درون ذاتی ِ حد ومرز نشناس اش هم متضمن ِ وحدت ِ ارگانیک است و هم به دلیل ِ شمول و نفوذ ِ عام اش درذات و نهاد ِ چیزها و پدیده ها هر چیزیا پدیده ی ناشناخته ی ناگزیر شناخت پذیری را درنهایت به حیطه ی شناخت در خواهد آورد. از این رو می توان گفت شناخت ِ دیالکتیکی از جهان و پدیده ها همچون پازلی است که با هرشناخت از هر پدیده ی معین مرحله به مرحله به سوی کامل شدن می رود اما به دلیل ِ گستره ی بی نهایت ِ جهان این شناخت هیچگاه به انتها نمی رسد و به طور ِ قطع و یقین شناخت ِ جهان کامل نخواهد شد، اگرچه در چشم انداز ِ کلی دیالکتیک به طور ِ بالفعل و بالقوه توان ِ به شناخت ِ در آوردن ِ کامل ِآن را دارد. در هر حال، دیالکتیک ِ هگل در همان محدوده ی اینهمانی ِ ذهنی و عینی و تقدم ِ ذهنی برعینی باقی ماند و این مارکس و انگلس بودند که با پیوند زدن ِ ماتریالیسم با دیالکتیک- آنچنان که در واقعییت هم چنین پیوندی هست و باید کشف و اعلام می شد- به شناخت اعتبار ِ واقعی ِعلمی عقلانی داده، و درنتیجه دوآلیسم ِ ذهنی عینی ِ فیلسوفان ِ پیش از خود را تبدیل به مونیسم و شناخت شناسی ِ مونیستی و وحدت ِ همبسته ی جهان در کلییت و جزئییت ِ آن نمودند. همزمان با مارکس و انگلس، فوئرباخ نیز قائل به ماتریالیسم و تقدم ِ ماده بر ایده و ذهن بود اما به دلیل ِ ایستانگری و ثابت انگاری ِ پدیده های مادی و جامعه و نادیده گرفتن ِ نقش ِ پراتیک ِ اجتماعی در رابطه ی دوسویه و کنش و همکنشی ِ سوژه وابژه نتوانست ماتریالیسم را به دیالکتیک پیوند زند، و از این رو به تعبیر وتفسیر ِ صرفن فلسفی( ذهنی) از جهان اکتفا نمود. در واقع ماتریالیسم ِ فوئرباخ تنها در محدوده ی نقد ِ دین و مذهب کارکرد داشت و به دلیل ِ ناتوانی اش درشناخت ِدیالکتیکی قادرنشد ازآن محدوده فراتر رود وبه شناخت ِ کامل و جامعی از جهان و وحدت ِهمبسته ی آن درتمام ِاشکال ِ وجودی اش دست یابد. اگر ماتریالیسم ِ ناقص ِ فوئرباخ را حد ِواسط ِ گذارازایده آلیسم به ماتریالیسم ِ دیالکتیکی بدانیم، می توان تاثیر ِ تکامل ِ تولیدی و اجتماعی ِ جامعه ی انسانی درروند ِ دگرگونی ِ نگرش ِ فلسفی از کانت به هگل و از هگل به مارکس را به مثابه ِ بازتاب ِ واقعییت ِ عینی درذهن ِ سوژه در این گذارهای تکاملی از کیفیت ِ کم شناخت مند به کیفییت ِ بیش شناختمند به خوبی مشاهده نمود، که به موجب ِ آن متافیزیک ِ ایده آلیستی ِ پیشین به دیالکتیک ِ ایده آلیستی ِ پسین و درنهایت دیالکتیک ِ ایده آلیستی به ماتریالیسم ِ دیالکتیکی و تاریخی ِ مارکس و انگلس در دوران ِ جهانشمولی ِ تولید و روابط ِ تولیدی ِ پیشا سوسیالیسم و کمونیسم فرا رفتند.
مارکس و انگلس دو وظیفه ی مهم برعهده داشتند: رفع ِ کاستی ِ دیالکتیک ِ هگل با ماتریالیسم، و رفع ِ کاستی ِ ماتریالیسم ِ فوئرباخ و دیگر ماتریالیست های ساده انگار با دیالکتیک، واین دووظیفه ی مهم را در تمام ِ دوران ِ فعالییت تئوریک شان به بهترین نحوی به سرانجام رساندند.
هدف ِ مارکس ازتزهایی درباره ی فوئرباخ، اولن تاکید بر تقدم ِ پراتیک ِ اجتماعی بر شناخت، و ثانیین نشان دادن ِ رابطه ی دوسویه ی پراتیک- شناخت و شناخت پراتیک در فرآیند ِ تغییر و دگرگون سازی ِ جهان است که بیانگر ِ وحدت ِ همبسته ( ارگانیک) ِ عینی و ذهنی ومحصول ِ دراززمان ِ تکامل ِ تاریخی طبیعت و جامعه ی انسانی است. شناختی که متشکل از، یا جمع بست ِ علمییت ِ برآمده از پراتیک ِ دگرگون ساز ِ جهان و عقلانییت ِ شناخت شناسانه و فلسفی اندیشانه ی انسان است. این دوسویه گی به آن معناست که درستی ِ پراتیک در شناخت، و اعتبار ِ شناخت درپراتیک ِ دگرگون سازی ِ جهان است که اثبات و تایید می شوند. در عین ِ حال که این پیوند ِ دوسویه است که درفرایند ِتکاملی اش بر تمام ِ اوهام و تخیلات ِ واهی ِ زاده ی اندیشه ورزی ِ غیر ِ ماتریالیستی وغیر ِ دیالکتیکی ِ فاقد ِ پشتوانه ی علمی پراتیکی و علمی عقلانی ِ فلاسفه ی پیشین ( پیش از مارکس و انگلس) خط ِ بطلان می کشد و یک جا ویک سره بی اعتبارشان می سازد. اوهام و تخیلاتی که در تناقض و تقابل ِ آشکار با علمییت ِ پراتیکی و پراتیک ِ علمی اند.
مارکس دریازده تز ماتریالیسم ِ نوینی را اعلام کرد که موضوع و مضمون ِ عام اش بیان ِ وحدت ِ همبسته ی انسان ِ کارورز ِ اندیشه ورز یا به طور ِ کلی انسان ِ کنشگر ِ اجتماعی با طبیعتی است که موضوع یا ابژه کارورزی و اندیشه ورزی ِ هدف مندانه ی او در تولید،همزمان با فرایند ِ دگرگون سازی و شناخت پذیر نمودن و شناخت یابی از ساز وکارها و کردوکارهای متنوع ِ آن است. انسانی که با کار و فعالییت ِ تولیدی اش هم طبیعت( ابژه) را تغییر می دهد و به سود ِ خویش دگرگون می سازد، و همخود را در فرایند ِ دگرگون سازی ِ طبیعت با آموزش دیدن وآموزش دادن از شناختی که در طول ِ این فرایند کسب می کند دگرگون می سازد و تکامل می دهد. درواقع پیامد ونتیجه ی این دگرگون سازی ِ تاریخی- تکاملی در وهله ی نخست بقای نوع ، و در وهله ی بعد کسب ِآگاهی و شناخت ِ راستین از سازوکارها و کردوکارهای متنوع ِ طبیعت است که لازمه ی بقای نوع و در راستای تاریخ ِ موجودییت و بقای اوست که این آگاهی و شناخت ِ راستین را ما در ماتریالیسم ِ دیالکتیک و ماتریالیسم ِ تاریخی که به گفته ی مارکس نوع ِ جدیدی از شناخت ِ فلسفی اند – که مارکس آن ها را بر روی هم تئوری یا شناخت ِ تئوریک نام گذاری نموده تا از فلسفه ی ایده آلیستی متافیریکی متمایز سازد - مشاهده می کنیم.
به طور ِ کلی، یازده تز یک وحدت و کلییت ِ دیالکتیکی از نفی و نفی ِ نفی( اثبات) از عام به خاص، از کلی به جزیی، از انتزاعی به مشخص و بالعکس است که درآن ایده آلیسم ِ متافیزیکی و ماتریالیسم ِ غیر ِ دیالکتیکی ِ ابتدایی و ساده انگار ِ پیشین نفی و ماتریالیسم ِ دیالکتیکی با دلایل ِ علمی عقلانی ِ منشاء گرفته از آخرین یافته های علمی ِ بشرییت اثبات می گردد. در این وحدت و کلییت ِ دیالکتیکی، هرتزی به تنهایی یک برنهاده است شامل ِ نفی ِ ایده آلیسم ِ متافیزیکی ِ خیالباف ِ پندار گرا و ماتریالیسم ِ ناکارآمد ِ پیشین(کهنه) ، و اثبات ِ ماتریالیسم ِ دیالکتیک ِ متکی بر پراتیک ِ دو بعدی ِ عمل- شناخت و شناخت - عمل، و جمع بست کلی ِ تزها نیز در همان چارچوب، دربر دارنده ی نتایج ِ حاصل از همان پراتیک ِ دوبعدی ِ عمل-شناخت و شناخت- عمل است. با چنین درک و شناختی است که مارکس در دومین تز می گوید :« اندیشه ورزی ِ جدا و بی نیاز از پراتیک ِ مادی تنها یک مساله ی اسکولاستیک ِ ایده آلیستی متافیزیکی ِ ناب است».
خواننده گان با درنظرداشت ِ این مقاله به عنوان ِ راه نما و پیش زمینه ی شناخت، می توانند به یازده تز در باره ی فوئرباخ ترجمه ی مرتضا محیط درکتاب ِ کارل مارکس: زنده گی و آثار، جلد ِ یکم. مراجعه نمایند. آثار و نشانه های مشخص ِ این شناخت ِ صرفن تئوریک را می توان در تمام ِ نوشته های بعدی ِ مارکس و به ویژه در گروندریسه و سرمایه به خوبی ملاحظه و مطالعه نمود. به طور ِ نمونه وار، ببینید مارکس سیزده سال پس از نگارش ِ تزها چگونه آنها را در نظریه پردازی های مبنی بر پراتیک ِ معطوف به شناخت ِ طبیعت و جامعه در فعالییت ِ تولیدی ِ دگرگون ساز ِ طبیعت و جامعه ی انسانی دخالت می دهد، که معنای اش انطباق ِ تئوری با پراتیک در جریان ِ تغییر ِ شرایط ازآنچه هست به آنچه باید بشود( هدف و غایت ِ هم پراتیک و هم تئوری ِ شناخت) در یک جامعه ی پیشرفته مانند ِ انگلیس به مثابه ِ الگوی تکامل. مارکس می نویسد:« اگرچه همه ی دوره های تولید ویژه گی ها ی مشخص و خصلت های مشترکی هم دارند، تولید به معنای عام یک انتزاع است{ بحث ِ کاملن فلسفی و نظری در خصوص ِ یک پراتیک ِ مشخص ِ مادی مانند ِ تولید ِ اجتماعی ِ انسان ها. ادامه ی نقل ِ قول:} ، اما انتزاعی معقول( عقلانی، فلسفی)که چون به کشف و تعیین ِ عنصر ِ مشترک می پردازد ما را از تکرار و دوباره کاری نجات می دهد. با اینهمه این مقوله ی عام ، این عنصر ِ مشترک که از راه ِ مقایسه به دست می آید در عمل مرکب از پاره های گوناگون است است و تعینات ِ متفاوت دارد. همچنان که برخی قوانین ِ کلی در تحولات ِ زبان هست که هم بر تکامل یافته ترین زبان ها و هم برکم تحول یافته ترین ِ آنها صادق اند.{ چه نمونه آوری ِ متفکرانه و نظرورانه ی کوتاه و گویای بی نظیری. ادامه ی نقل ِ قول:}. در مورد ِ تولید هم باید عناصر ِ کلی و غیر ِ مشترک ِ تولید از عناصر ِ مشترک و معتبر ِ آن به عنوان ِ تولید جدا شوند... سرمایه هم مانند ِ سایر چیزها ابزار ِ تولید است، یعنی کار ِ گذشته ی عینییت یافته. از این رو، سرمایه می تواند یکی از روابط ِ طبیعت تلقی شود..»( نقل از: گروند ریسه، ترجمه ی پرهام- تدین، جلد ِ یکم ص.8 و 9. نوشته های درون آکولادها از من است). قابل ِ توجه ِ تمام ِ آن مدعیان ِ مارکس شناس ِ بیسواد و ازجمله ملا محسن حکیمی که مدعی اند مارکس بعدازنوشتن ِ تزها فلسفه را برای همیشه بوسید و کنار گذاشت.