غله اوکراین دربرابر کود روسیه: آیا گندم اوکراین همچنان از راه دریای سیاه صادر خواهد شد ؟ انجام این صادرات که برای مبارزه علیه بحران غذایی جهانی غیرقابل چشم پوشی است، وابسته به تداوم توافقی است که تحت نظر سازمان ملل متحد و ترکیه، بین روسیه و اوکراین انجام شده است. جلوگیری از صادرات کود روسیه، که آن هم برای کشاورزی جهانی ضرورتی مبرم است، این توافق موقت را تهدید می کند. در نیمه فوریه، بهای جهانی غلات افزایشی شدید یافت و واسطه های دست اندرکار تنها یک توجیه برای آن داشتند:
« ژئوپولیتیک است!».: جنگ در اوکراین و زورآزمایی کشورهای غربی و روسیه مسئول این افزایش قیمت است. البته، بالارفتن نرخ دلار هم در افزایش بهای همه مواد اولیه نقش داشته است. خشکسالی در اروپا و کمبود ذخیره برف در بسیاری از مزارع غلات در آمریکای شمالی هم می تواند باعث برداشت محصولاتی نه چندان پربار شود. اما عامل ژئوپولیتیک بیش از دیگر عوامل اثرگذار است. در بازار «یورونکست» (Euronext)، بهای هرتن گندم به حدود ۳۰۰ یورو رسیده است. اگرچه قیمت هنوز با ۴۰۰ یوروی رکورد ماه مارس ۲۰۲۲، پس از تهاجم روسیه به اوکراین، فاصله بسیار دارد (این قیمت سپس به حدود ۲۵۰ یورو کاهش یافت)،اما این افزایش جدید مایه نگرانی واردکنندگان بزرگ، به ویژه چین و کشورهای آفریقای شمالی شده است. نکته ای که توجه دست اندرکاران را به خود جلب می کند، آینده گذرگاه حمل غله در دریای سیاه است.
توقف کشتی ها در بنادر
توافقی که در ژوییه ۲۰۲۲ در استانبول زیرنظر ترکیه و سازمان ملل متحد (ONU) امضاء شد، حمل امن دریایی محصولات کشاورزی اوکراین از بنادر منطقه اودسا را ممکن ساخت. این توافق که از اول اوت ۲۰۲۲ به اجرا درآمد، در مدت ۷ ماه موجب حمل و نقل ۲۲ میلیون تن کالا، عمدتا غلات (گندم، ذرت و غیره) شد. این کار توسط ۱۳۰۰ کشتی فله بر غلات زیرنظر کارکنان ترکیه و سازمان ملل متحد انجام گرفت و اثرات بحران غذایی ناشی از جنگ را محدود کرد. «برنامه جهانی غذا» (PAM)، ۸ درصد از این غلات حمل شده از دریای سیاه را برای انجام عملیات فوری انسان دوستانه خود خریداری کرد. بنابر اعلام سازمان ملل متحد، چین نخستین مقصد صادرات غلات اوکراین است و در رده های بعدی اسپانیا و ترکیه قرار دارند. این در حالی است 44 درصد از گندم فروخته شده، به کشورهای کم درآمد یا متوسط بوده است (۱). نظر بسیاری از کارشناسان این است که بدون وجود این گذرگاه دریایی، قیمت هرتن گندم به راحتی می توانست به ۴۰۰ یورو برسد که برای کشورهایی مانند مصر یا تونس و بسیاری از کشورهای آفریقایی واقع شده در جنوب صحرای آفریقا بهایی غیرقابل تحمل است.
در نیمه فوریه ۲۰۲۳، آینده این گذرگاه دریایی که بر بهای غلات اثرگذار است زیر سئوال رفت. درواقع، توافق در ۱۸ مارس پایان می یابد اما تمدید تلویحی آن توسط دوطرف جنگ پیش بینی شده است. این چیزی است که در نوامبر سال گذشته رخ داد. در آن زمان، به رغم اکراه روس ها، محموله های اوکراینی توانست مسیر خود را ادامه دهد. اما، این بار وضعیت تنش آلود است و روسیه می تواند تمدید خود بخود توافق را زیر سئوال ببرد. آقای مارتین گریفیت، مسئول امور انسان دوستانه سازمان ملل متحد، درمورد نزدیک شدن به تاریخ انقضای ۱۸ مارس بدبینی خود را پنهان نکرد (۲): «می توانم بگویم که پیش از آخرین تمدید (ماه نوامبر)، من اعتماد خود را نسبت به انجام این کار ابراز کردم اما فکر می کنم که اکنون در وضعیتی کمی دشوارتر هستیم».
این مشکلات ناشی از این است که توافق درباره گذرگاه امن دریایی همتای توافق دیگری است که در همان زمان بین سازمان ملل متحد و مسکو، برای تأمین انجام صادرات کود روسیه به مدت ۳ سال انجام شد. این درحالی است که روسیه بارها از عدم اجرای این توافق برای صادرات کودهای خود شکایت کرده است. محصولاتی که به نوبه خود برای کشاورزی جهان غیرقابل چشم پوشی است. آقای گریفیت توضیح می دهد که: «در موارد متعدد، اجرای این توافق خیلی پیچیده تر است اما عمل به آن امری اساسی است. مهم است که ما برای صادرات کودهای روسی کار کنیم ». روسیه بی وقفه یادآوری می کند که کودهایش نباید مشمول تحریم های سازمان ملل متحد باشد. اما، درحالی که کشتی های اوکراینی حامل غلات از گذرگاه دریایی دریای سیاه عبور می کند، محموله های کود روسیه به دلیل نداشتن مجوز در بنادر متوقف می ماند و ذخیره های انبارها تحت بازرسی های دقیق اروپایی قرار می گیرد. به گفته مسکو، به این ترتیب، بلژیک، لتونی و استونی ۳۰۰ هزار تن کود روسیه را نگهداشته اند که بخشی از آنها قرار است به کشورهای فقیر داده شود. یک واسطه غلات ساکن ژنو با ریشخند می گوید: «روس ها تهدید می کنند که " کود روسی نباشد ، گندم اوکراینی هم نخواهد بود"».
آقای فیلیپ دوریاوا که در موسسه دلالی غلات و دانه های روغنی اِمریک در تولوز کار می کند، به نوبه خود می گوید: «هیچ کس واقعا فکر نمی کند که این گذرگاه ازبین برود. البته، در این وضعیت تنش آلود همه چیز ممکن است، اما بعید به نظر می رسد که روسیه منافع اقتصادی و نیز ژئوپولیتیک خود را فدا نموده و با مسدود کردن این گذرگاه موجب افزایش شدید قیمت غلات شود. اگر چنین کند، بسیاری از کشورهایی که مسکو می خواهد آنها را با خود همراه کند، این کار را نخواهند بخشید ». یک کارشناس حرفه ای دیگر این بخش نیز به نوبه خود نسبت به تداوم توافق روسیه و اوکراین ابراز بی اعتمادی نموده و می گوید که این امر موجب بروز بحران گرسنگی خواهد شد: «کشورهای ثروتمند غلات را ذخیره می کنند درحالی که دیگران برای دادن سفارش ناگزیرند درانتظار کاهش غیر محتمل قیمت بمانند».
جلوگیری از صادرات کود روسیه، علاوه بر اثرگذاری مستقیم بر آینده گذرگاه دریای سیاه، موجب بروز کمبود محصولات کشاورزی هم می شود. برنامه جهانی غذا (PAM) در دسامبر گذشته خواهان انجام «تلاش های واقعی» در این زمینه شد: «نمی توانیم اجازه دهیم که این مسئله صدور کود تبدیل به یک کمبود جهانی غذا شود. انجام صادرات کود مسئله ای اساسی است». حتی پیش از جنگ روسیه- اوکراین، بهای انواع کود در حال افزایش بود اما جنگ باعث افزایش ۲۵۰ درصدی قیمت آن نسبت به سال ۲۰۱۹ شد. این درحالی است که ۵۰ درصد از جمعیت کره زمین نیازمند این محصولات است و روسیه نخستین صادر کننده کودهای ازت دار و دومین صادر کننده کودهای حاوی پتاس و فسفر است. بسته شدن گذرگاه دریای سیاه و جلوگیری از حمل و نقل کودهای روسیه اثراتی فاجعه بار بر امنیت غذایی جهان خواهد داشت.
۱- آمار ۱۸ ژانویه ۲۰۲۳
۲- کنفرانس خبری ژنو در ۱۵ فوریه ۲۰۲۳
Akram BELKAID
فرستاده ويژه، اکرم بلکيد
نویسنده Akram BELKAID برگردان شهباز نخعي